Mạng xã hội - Áp lực đồng trang lứa ở học sinh trung học phổ thông

Tác động của mạng xã hội đến học sinh THPT
Tác động tích cực
Không thể phủ nhận rằng mạng xã hội đã và đang mang lại nhiều lợi ích thiết thực cho học sinh trung học phổ thông trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi số. Trước hết, mạng xã hội đóng vai trò như một kênh tiếp nhận và lan tỏa thông tin nhanh chóng, đa chiều, giúp các em mở rộng tri thức, tiếp cận nguồn tư liệu học tập phong phú và rèn luyện khả năng tự học. Nhiều nền tảng số hiện nay không chỉ dừng lại ở việc cung cấp nội dung giải trí mà còn tích hợp kho tài liệu học tập, lớp học trực tuyến, các diễn đàn học thuật và nhóm thảo luận. Điều này góp phần hỗ trợ học sinh chủ động tìm hiểu kiến thức ngoài sách giáo khoa, đặc biệt là trong các lĩnh vực ngoại ngữ, công nghệ và kỹ năng mềm.
Mạng xã hội cũng tạo ra môi trường giao lưu, kết bạn và chia sẻ kinh nghiệm học tập đa dạng. Thông qua các nhóm học tập, câu lạc bộ trực tuyến hoặc diễn đàn cộng đồng, học sinh có cơ hội trao đổi kiến thức, rèn luyện tư duy phản biện và phát triển kỹ năng hợp tác. Đây là một trong những điểm khác biệt nổi bật so với phương thức học tập truyền thống, vốn thường giới hạn trong phạm vi lớp học. Khảo sát của Common Sense Media (2021) cho thấy 58% học sinh trung học Mỹ cho rằng mạng xã hội giúp họ gắn kết tốt hơn với bạn bè và giáo viên. Tại Việt Nam, nhiều học sinh cũng cho biết việc tham gia các nhóm học tập trên Facebook, Zalo hay Discord đã hỗ trợ tích cực cho quá trình ôn tập và trao đổi bài vở.
Đặc biệt, trong giai đoạn dịch COVID-19, khi hoạt động học tập trực tiếp bị gián đoạn, mạng xã hội cùng các nền tảng số khác đã chứng tỏ vai trò quan trọng trong việc duy trì kết nối giữa thầy và trò. Các ứng dụng như Facebook, Zalo, Google Meet, Microsoft Teams hay Zoom không chỉ hỗ trợ học sinh tiếp cận bài giảng trực tuyến mà còn giúp giáo viên quản lý lớp học, gửi tài liệu và kiểm tra đánh giá. Nhờ đó, mạng xã hội trở thành cầu nối quan trọng để đảm bảo tính liên tục của quá trình giáo dục, đồng thời giúp học sinh duy trì các hoạt động xã hội, tránh tình trạng cô lập trong giai đoạn giãn cách.
Bên cạnh lợi ích về học tập, mạng xã hội còn góp phần phát triển kỹ năng số – một yêu cầu thiết yếu trong thời đại công nghệ 4.0. Thông qua việc thường xuyên sử dụng các nền tảng trực tuyến, học sinh hình thành năng lực tìm kiếm, xử lý và đánh giá thông tin; rèn luyện khả năng sử dụng công cụ số phục vụ học tập và giao tiếp. Đồng thời, nhiều em còn tận dụng mạng xã hội để phát triển năng khiếu cá nhân như làm video, thiết kế đồ họa, viết lách hay sáng tạo nội dung, qua đó mở rộng cơ hội nghề nghiệp trong tương lai.
Như vậy, xét trên nhiều khía cạnh, mạng xã hội không chỉ là công cụ giải trí mà còn là môi trường học tập, giao lưu và rèn luyện kỹ năng quan trọng cho học sinh trung học phổ thông. Nếu được định hướng đúng đắn và khai thác hợp lý, mạng xã hội có thể trở thành một nguồn lực hỗ trợ tích cực cho sự phát triển tri thức, nhân cách và kỹ năng của thế hệ trẻ.
Tác động tiêu cực
Bên cạnh những lợi ích không thể phủ nhận, mạng xã hội cũng đặt ra nhiều vấn đề đáng lo ngại đối với học sinh THPT. Trước hết, việc thường xuyên tiếp xúc với các hình ảnh, thông tin được chia sẻ trên mạng xã hội dễ khiến các em rơi vào tâm lý so sánh. Khi chứng kiến bạn bè khoe thành tích học tập, các chuyến du lịch xa hoa hay những điều kiện vật chất vượt trội, không ít học sinh cảm thấy tự ti, mặc cảm về bản thân. Tâm lý này nếu kéo dài có thể ảnh hưởng đến sự tự tin, tinh thần học tập, thậm chí làm nảy sinh tâm lý né tránh hoặc thu mình trong các mối quan hệ xã hội.
Một hệ quả khác là sự xuất hiện của “chuẩn mực ảo” – khi học sinh đánh giá giá trị bản thân qua số lượt “like”, “share” hoặc bình luận. Hiện tượng này làm gia tăng áp lực tâm lý, bởi không phải lúc nào các em cũng nhận được sự tương tác như mong muốn. Điều đó có thể khiến nhiều em cảm thấy thất vọng, chán nản, dẫn đến suy nghĩ tiêu cực. Đây cũng là một trong những nguyên nhân khiến tỷ lệ học sinh bị căng thẳng, lo âu ngày càng cao trong bối cảnh sử dụng mạng xã hội phổ biến hiện nay.
Nghiêm trọng hơn, mạng xã hội còn trở thành môi trường tiềm ẩn nguy cơ bắt nạt trực tuyến (cyberbullying). Hình thức bắt nạt này có thể diễn ra thông qua các bình luận ác ý, phát tán thông tin cá nhân, hoặc tung tin đồn thất thiệt nhằm hạ thấp uy tín của người khác. So với bắt nạt trực tiếp ngoài đời, bắt nạt trực tuyến có phạm vi ảnh hưởng rộng, tốc độ lan truyền nhanh, để lại hậu quả tâm lý nặng nề. Một số học sinh thậm chí rơi vào tình trạng stress kéo dài, trầm cảm, hoặc xuất hiện hành vi tự tổn thương, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe tinh thần và quá trình trưởng thành.
Ở góc độ học tập, việc sử dụng mạng xã hội thiếu kiểm soát dẫn tới tình trạng phân tán sự tập trung. Nhiều em dành hàng giờ mỗi ngày để lướt tin tức, xem video giải trí, trò chuyện trực tuyến, từ đó làm giảm thời gian cho việc đọc sách, làm bài tập hay chuẩn bị cho kỳ thi. Theo khảo sát của Bộ Giáo dục và Đào tạo (2023) trên 12 tỉnh, thành phố, có tới 48% học sinh THPT thừa nhận từng bị giảm sút thành tích học tập do dành quá nhiều thời gian cho mạng xã hội. Con số này phản ánh rõ mối liên hệ giữa thói quen sử dụng mạng xã hội và chất lượng học tập trong thực tiễn.
Ngoài ra, mạng xã hội còn tiềm ẩn nguy cơ học sinh tiếp nhận thông tin sai lệch, tin giả hoặc các nội dung độc hại. Với khả năng lan truyền nhanh, thông tin thiếu kiểm chứng dễ dàng ảnh hưởng đến nhận thức, hành vi của các em, tạo ra sự lệch lạc trong thế giới quan và thang giá trị sống. Điều này đặc biệt đáng lo ngại khi học sinh THPT đang ở giai đoạn hình thành nhân cách, dễ bị tác động bởi môi trường bên ngoài.
Như vậy, tác động tiêu cực của mạng xã hội đến học sinh THPT là đa chiều, từ tâm lý, sức khỏe tinh thần cho tới kết quả học tập và sự phát triển nhân cách. Nếu không có biện pháp định hướng, quản lý và hỗ trợ phù hợp, những hệ lụy này có thể để lại dấu ấn lâu dài trong sự phát triển của thế hệ trẻ.
Nguyên nhân của hiện tượng áp lực đồng trang lứa trên mạng xã hội
Áp lực đồng trang lứa trong môi trường trực tuyến, đặc biệt là mạng xã hội, đang trở thành một hiện tượng phổ biến ở học sinh THPT hiện nay. Hiện tượng này không phải do một nguyên nhân đơn lẻ mà là kết quả của sự kết hợp nhiều yếu tố: tâm lý lứa tuổi, đặc trưng của công nghệ số, sự định hướng xã hội và gia đình, cũng như bối cảnh văn hóa – giáo dục.
Thứ nhất, đặc điểm tâm lý lứa tuổi vị thành niên: Ở giai đoạn trung học phổ thông, học sinh đang trong quá trình hình thành bản sắc cá nhân, khao khát được khẳng định bản thân và mong muốn được cộng đồng công nhận. Nhu cầu “được nhìn thấy” và “được thừa nhận” khiến các em dễ bị tác động bởi những phản hồi tích cực hoặc tiêu cực trên mạng xã hội. Những con số như lượt “like”, “share”, “comment” trở thành một dạng thước đo giá trị, trong khi bản thân chúng chỉ mang tính ảo. Việc quá coi trọng những “chỉ số cảm xúc” này làm gia tăng sự so sánh giữa bản thân và bạn bè cùng trang lứa, dẫn tới mặc cảm hoặc áp lực nếu không đạt được sự công nhận tương xứng.
Thứ hai, sự thiếu hụt kỹ năng số và kỹ năng quản lý cảm xúc: Một trong những nguyên nhân then chốt là nhiều học sinh chưa được trang bị đầy đủ kỹ năng sử dụng mạng xã hội an toàn, kỹ năng lọc và đánh giá thông tin. Các em thường tiếp nhận nội dung một cách thụ động mà ít có khả năng phản biện, dẫn đến việc coi những hình ảnh “hoàn hảo” hay câu chuyện “thành công” trên mạng là chuẩn mực cần noi theo. Việc thiếu kỹ năng quản lý cảm xúc càng khiến học sinh dễ bị dao động tâm lý, lo âu, thậm chí căng thẳng kéo dài khi bản thân không đạt được sự “tỏa sáng” như bạn bè hoặc thần tượng.
Thứ ba, vai trò định hướng chưa đầy đủ từ gia đình và nhà trường: Gia đình là nền tảng quan trọng trong việc giáo dục giá trị sống, nhưng nhiều phụ huynh hiện nay chưa thực sự quan tâm hoặc thiếu hiểu biết về tác động của mạng xã hội. Một số cha mẹ còn xem việc con cái sử dụng mạng như “chuyện riêng”, dẫn đến tình trạng học sinh phải tự xoay xở trong thế giới số. Trong khi đó, nhà trường, dù đã có một số chương trình giáo dục kỹ năng sống và an toàn mạng, nhưng việc triển khai vẫn chưa đồng bộ, chưa đi sâu vào thực tiễn sử dụng mạng xã hội hàng ngày của học sinh. Khoảng trống định hướng từ cả gia đình và nhà trường khiến học sinh dễ trở thành “người dùng bị động” thay vì “người sử dụng có trách nhiệm”.
Thứ tư, cơ chế vận hành của mạng xã hội: Các nền tảng số hoạt động dựa trên thuật toán gợi ý, ưu tiên hiển thị những nội dung nổi bật, bắt mắt và dễ thu hút sự chú ý. Điều này khiến học sinh thường xuyên tiếp xúc với hình ảnh của sự thành công, giàu có, ngoại hình lý tưởng… mà ít nhìn thấy những khía cạnh đời thường, khó khăn hay thất bại. Sự “lệch chuẩn thông tin” này khiến các em dễ hình thành những kỳ vọng phi thực tế, từ đó dẫn đến so sánh và áp lực. Không chỉ vậy, các chiến dịch quảng cáo, truyền thông trên mạng xã hội cũng thường nhấn mạnh yếu tố hình thức và giá trị vật chất, góp phần củng cố “chuẩn mực ảo” trong cách đánh giá bản thân.
Thứ năm, bối cảnh xã hội và văn hóa cạnh tranh: Trong môi trường học tập hiện nay, thành tích vẫn là thước đo quan trọng để đánh giá năng lực học sinh. Nhiều em vì thế có xu hướng phô bày điểm số, giải thưởng, thành tích cá nhân lên mạng xã hội như một cách khẳng định bản thân. Vô hình trung, điều này tạo ra sức ép cho những học sinh khác, đặc biệt là những em có kết quả học tập khiêm tốn hơn. Bên cạnh đó, văn hóa “so bì” vốn tồn tại trong xã hội truyền thống cũng được mạng xã hội khuếch đại, khiến sự so sánh giữa bạn bè trở nên thường xuyên và khó tránh khỏi.
Thứ sáu, tác động từ môi trường truyền thông và xu hướng thần tượng: Mạng xã hội không chỉ kết nối học sinh với bạn bè mà còn mở rộng phạm vi ảnh hưởng của người nổi tiếng, các “idol” hay “KOL”. Học sinh dễ bị cuốn hút bởi hình ảnh hào nhoáng, thành công nhanh chóng của những thần tượng này và từ đó hình thành khát vọng “phải giống như họ”. Khi khoảng cách giữa thực tế và lý tưởng quá lớn, học sinh dễ rơi vào tâm lý tự ti, áp lực, thậm chí khủng hoảng niềm tin.
Có thể thấy nguyên nhân của hiện tượng áp lực đồng trang lứa trên mạng xã hội là kết quả tổng hòa giữa yếu tố tâm lý tuổi học trò, sự thiếu hụt kỹ năng số, sự thiếu định hướng từ gia đình và nhà trường, cùng với cơ chế vận hành của các nền tảng số và môi trường xã hội cạnh tranh. Nhìn nhận đúng những nguyên nhân này là cơ sở quan trọng để xây dựng các giải pháp hỗ trợ học sinh THPT sử dụng mạng xã hội một cách lành mạnh, giảm thiểu áp lực và phát huy những lợi ích tích cực mà công nghệ số mang lại.
Giải pháp hạn chế tác động tiêu cực, phát huy ưu điểm của mạng xã hội
- Đối với nhà trường
Một trong những nguyên nhân dẫn đến áp lực đồng trang lứa trên mạng xã hội là sự thiếu hụt kỹ năng số và kỹ năng quản lý cảm xúc ở học sinh. Vì vậy, nhà trường cần đóng vai trò trung tâm trong việc bù đắp khoảng trống này. Các chương trình ngoại khóa, chuyên đề trải nghiệm cần được thiết kế nhằm giúp học sinh hiểu rõ cơ chế vận hành của mạng xã hội, cách thuật toán tạo ra “bong bóng thông tin” và vì sao những hình ảnh hoàn hảo trên mạng chưa chắc đã phản ánh hiện thực.
Bên cạnh đó, nhà trường cần đưa giáo dục kỹ năng cảm xúc vào giảng dạy, để học sinh biết cách đối diện với so sánh, thất bại và áp lực đồng trang lứa. Các diễn đàn, hội thảo về sức khỏe tâm thần học đường, những buổi tọa đàm cùng chuyên gia tâm lý sẽ tạo không gian an toàn để học sinh chia sẻ và tìm kiếm sự hỗ trợ. Đây cũng là cách để phá vỡ tâm lý “cô lập”, giúp học sinh cảm nhận rằng các em không đơn độc trong trải nghiệm của mình.
- Đối với gia đình
Gia đình là môi trường đầu tiên và quan trọng nhất trong việc hình thành giá trị sống của học sinh. Một nguyên nhân phổ biến khiến học sinh dễ bị tác động tiêu cực là thiếu định hướng và quan tâm từ cha mẹ. Nhiều phụ huynh chỉ dừng lại ở việc kiểm soát thời gian con sử dụng mạng, mà chưa thực sự trò chuyện, đồng hành và giải thích. Do đó, giải pháp quan trọng là cha mẹ cần thay đổi cách tiếp cận: từ “giám sát” sang “đồng hành”.
Cha mẹ nên thường xuyên trò chuyện, khuyến khích con chia sẻ về những trải nghiệm trên mạng xã hội, từ đó kịp thời phát hiện dấu hiệu lo âu, áp lực hay bị bắt nạt trực tuyến. Sự lắng nghe và thấu hiểu sẽ giúp con có điểm tựa tinh thần, giảm nguy cơ rơi vào trạng thái cô lập tâm lý. Đồng thời, gia đình cũng cần nêu gương bằng cách sử dụng mạng xã hội một cách cân bằng, tránh tình trạng “người lớn lệ thuộc vào mạng” nhưng lại yêu cầu con cái hạn chế.
- Đối với xã hội và các doanh nghiệp công nghệ
Nguyên nhân quan trọng dẫn đến áp lực trên mạng xã hội là do cơ chế thuật toán và sự lan truyền của các nội dung độc hại. Vì vậy, cần có sự phối hợp giữa cơ quan quản lý, tổ chức xã hội và doanh nghiệp công nghệ để xây dựng một môi trường mạng lành mạnh hơn.
Các cơ quan quản lý cần ban hành quy định rõ ràng về chặn lọc nội dung bạo lực, khiêu dâm, kích động thù hận, hay cổ súy lối sống lệch chuẩn, đồng thời xử lý nghiêm các hành vi bắt nạt, xúc phạm trên không gian mạng. Doanh nghiệp công nghệ có trách nhiệm tăng cường công cụ bảo vệ người dùng trẻ em và thanh thiếu niên, chẳng hạn như bộ lọc thông tin, cơ chế báo cáo vi phạm, chế độ kiểm soát thời gian trực tuyến.
Song song, cần phát triển các nền tảng số phục vụ học tập, kỹ năng mềm, rèn luyện tư duy phản biện, để học sinh có thêm lựa chọn tích cực bên cạnh việc giải trí. Các chiến dịch truyền thông xã hội cũng cần được triển khai để lan tỏa giá trị sống lành mạnh, tôn vinh sự chân thật, sáng tạo và nhân văn thay vì quá đề cao hình thức.
- Đối với bản thân học sinh
Cuối cùng, nhưng quan trọng nhất, chính học sinh phải là chủ thể tích cực trong việc tự bảo vệ mình trước tác động tiêu cực của mạng xã hội. Một nguyên nhân sâu xa của áp lực đồng trang lứa là do học sinh quá phụ thuộc vào sự công nhận của cộng đồng mạng. Vì vậy, các em cần học cách xác định giá trị thật của bản thân nằm ở năng lực, tính cách, nỗ lực cá nhân chứ không phải ở số lượt “like” hay hình ảnh hào nhoáng.
Học sinh cần được khuyến khích rèn luyện thói quen sử dụng mạng xã hội có chọn lọc, giới hạn thời gian trực tuyến, tránh tình trạng “nghiện lướt” vô thức. Đồng thời, các em cần tập trung phát triển bản thân qua học tập, hoạt động ngoại khóa, thể thao, văn hóa cộng đồng để có sự cân bằng giữa đời thực và đời ảo. Khi học sinh tự tin về bản thân ngoài đời thực, các em sẽ ít bị tác động bởi so sánh ảo trên mạng xã hội.